سیبزمینیها
علی رغم اقبال جهانی، افت تولید سیبزمینی،صادرات را قطع کرد
طبق گزارش فائو، ارزش سیبزمینی خام وارداتی در جهان برای همه کشورهای واردکننده نسبت به سال ۲۰۱۹، بهطور متوسط ۲۴.۹ درصد افزایشیافته است. از سوی دیگر، خریداران در کشورهای اروپایی بیشترین سیبزمینی خام وارداتی را در طول سال ۲۰۲۳ خریداری کردند که درمجموع ۴.۴ میلیارد دلار یا ۶۴.۹ درصد از کل جهانی بود. در رتبه دوم واردکنندگان مستقر در آسیا با ۱۶ درصد قرار داشتند، درحالیکه ۹.۶ درصد از سیبزمینیهای وارداتی در سراسر جهان به خریداران در آمریکای شمالی تحویل داده شد. طبق دادههای فوق ایران حتی نتوانسته بازار آسیا را پوشش دهد و این در حالی است که سه استان بزرگ کشور در تولید سیبزمینی و بذر آن صاحبنام هستند اما از صادرات این محصول و فرآوردههای آن، جاماندهاند.
ارزش سیبزمینی خام صادراتی برای همه کشورهای صادرکننده نسبت به سال ۲۰۲۰ که ارزش محمولههای سیبزمینی خام ۴.۴۳ میلیارد دلار بود، بهطور متوسط ۶۰ درصد افزایشیافته است. از سوی دیگر ارزش سیبزمینی خام صادراتی در مقایسه با ۶.۴ میلیارد دلار از سال ۲۰۲۳، به میزان ۱۱ درصد افزایشیافته است. فرانسه، هلند، آلمان، کانادا و مصر؛ پنج کشوری که بیشترین صادرات سیبزمینی خام را داشتهاند.
بازار داغ سیبزمینی
طبق آخرین آمارهای سازمان خواربار و کشاورزی جهانی (FAO) ، فروش جهانی صادرات سیبزمینی فرآوری نشده (خام) در سال ۲۰۲۴ به ۷.۱ میلیارد دلار آمریکا رسید که در مقایسه با ۶.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳، به میزان ۱۱ درصد افزایش یافت. بر اساس دادههای سازمان فائو چین، هند، یونان، اوکراین، روسیه، هلند، بنگلادش، ایالاتمتحده و پاکستان بیشترین سیبزمینی را در جهان تولید میکنند. باوجودی که ایران در تولید و صادرات سیبزمینی، صاحبنام است اما در جدول تولید و صادرات این محصول زراعی جای ندارد. استان اصفهان باوجود پتانسیل تولید بالا اما از این بازار محروم مانده که دلایل آن باید بررسی شود. این استان باوجود محدودیتهای آبی، همچنان از قطبهای اصلی تولید سیبزمینی و پیاز کشور است؛ با اجرای الگوی کشت، استفاده از روشهای نوین و تولید عمده بذر، نقش مهمی در تأمین بازار داخلی دارد اما قطع و وصل صادرات بازارهای آن را به محاق برده است.
این استان بهرغم محدودیتهای شدید منابع آبی و چالشهای اقلیمی، یکی از استانهای پیشرو در تولید این محصولات است. با اجرای برنامه الگوی کشت، بهرهگیری از روشهای نوینی مانند کشت نشایی و سنجش از راه دور، و همچنین تولید گسترده بذر سیبزمینی، این استان توانسته سهم قابلتوجهی در تأمین نیاز بازار داخلی و تقویت زیرساختهای کشاورزی کشور ایفا کند. برای کشت بهاره و تولید پاییزه در سال ۱۴۰۳، سطحی معادل ۱۲ هزار هکتار برای استان اصفهان برنامهریزیشده بود که کامل محقق شد. این استان بهعنوان یکی از استانهای مهم در تولید بذر سیبزمینی کشور شناخته میشود. تعداد قابلتوجهی شرکت در زمینه تولید مینیتیوبر (ریز غده) سیبزمینی در استان فعالاند که نقش مهمی در ارتقای کیفیت بذر و افزایش سلامت سیبزمینی ایفا میکنند. بیش از ۸۰ درصد مینیتیوبر موردنیاز کشور در استان اصفهان تولید میشود. علاوه بر این، تولید بذر سیبزمینی در کلاسهای مختلف نیز در استان انجام میشود. بخش محدودی از بذر پایه مورداستفاده (بیشتر ارقام جدید) از محل واردات تأمین میشود، اما عمده نیاز کشور از طریق تولید داخلی در اصفهان پاسخ داده میشود. ازنظر جایگاه کشوری، استان اصفهان پس از اردبیل و همدان، سومین تولیدکننده بزرگ سیبزمینی در کشور است.
استان اصفهان باوجود چالشهای متعدد ازجمله محدودیت منابع آبی، نوسانات قیمتی و بیثباتی بازار، همچنان با برنامهریزی هدفمند و بهرهگیری از فناوریهای نوین، جایگاه خود را بهعنوان یکی از قطبهای مهم تولید محصولات زراعی کشور حفظ کرده است. تحقق بیش از ۹۰ درصدی برنامه کشت سیبزمینی، عملکرد مطلوب در اراضی زمستانه و پاییزه ، نشاندهنده حرکت کشاورزی استان به سمت بهرهوری و پایداری بیشتر است. همچنین، نقش اصفهان در تولید بذر سیبزمینی، بهویژه مینیتیوبر، جایگاه استراتژیک این استان را در زنجیره تأمین ملی تثبیت کرده است. بااینحال، استمرار این روند نیازمند رعایت دقیق الگوی کشت در سطح ملی، ایجاد تعادل در بازار از طریق سیاستهای صادراتی مؤثر، تقویت زیرساختهای حمایتی و ارائه قیمتهای واقعی و منصفانه برای محصولات کشاورزی است؛ تنها در چنین شرایطی میتوان از زیان تولیدکنندگان جلوگیری کرد و انگیزه لازم برای تداوم تولید در بخش کشاورزی را حفظ کرد.
افت برداشت، حذف صادرات
فریدونشهر با دارا بودن بیش از ۲۳۰۰ هکتار اراضی زیر کشت سیبزمینی، یکی از مناطق مهم تولید این محصول در استان اصفهان محسوب میشود. این اراضی شامل انواع سیبزمینی صنعتی و خوراکی است و باوجود پیشبینی برداشت حدود ۵۰ هزار تُن سیبزمینی از مزارع شهرستان، کشاورزان نسبت به وضعیت بازار، افت قیمتها و جلوگیری از صادرات ابراز نگرانی میکنند. امسال باوجود کشت ۲۳۰۰ هکتار از اراضی شهرستان، کشاورزان از کاهش ۳۰ درصدی عملکرد، نبود صرفه اقتصادی، گرانی نهادهها و مشکلات ناشی از قطعی برق و کمبود سوخت گلایه دارند و این در حالی است که در سطح جهان نهتنها تولید سیبزمینی رشد داشته که صادرات آنهم صعودی بوده و ارزش افزود آن قابلتوجه بوده است. بر اساس برآورد کارشناسان جهاد کشاورزی شهرستان، سرمای زودرس در اواخر شهریورماه باعث خسارت گسترده به مزارع شده و حدود ۳۰ درصد کاهش عملکرد نسبت به سال زراعی گذشته را رقمزده است. همچنین مشکلات ناشی از قطعی برق چاههای کشاورزی، کمبود سوخت و افزایش قیمت نهادهها، فشار زیادی بر تولیدکنندگان وارد کرده است.
باوجود تمام این چالشها، فریدونشهر همچنان یکی از مهمترین مراکز تولید سیبزمینی کشور است و نقش مهمی در تأمین نیاز بازار داخلی دارد. کارشناسان معتقدند اگر حمایتهای لازم در زمینه تأمین سوخت، تضمین خرید و باز شدن مسیر صادرات انجام شود، کشاورزان این شهرستان توان بالایی برای توسعه کشت و ارتقای بهرهوری محصولات خوددارند. گرانی نهادهها و افزایش شدید قیمت مواد اولیه کشاورزی، اختلال در فرآیند تولید به دلیل قطع مکرر جریان برق، مشکل در تأمین انرژی لازم برای ماشینآلات کشاورزی و چالشهای اقتصادی و عدم صرفه تولید ازجمله مهمترین موانع پیش روی کشاورزان در این منطقه است. علاوه بر مشکلات زیرساختی، تولید سیبزمینی در فریدونشهر با یک چالش جدی اقتصادی روبرو شده است. نبود صرفه اقتصادی و همچنین افت قیمت محصول در بازار، انگیزه و توان مالی کشاورزان را بهشدت تضعیف کرده و تولید را با تهدید مواجه کرده است.
کارشناسان حوزه کشاورزی برای برونرفت از وضعیت فعلی و ارتقای بهرهوری کشت سیبزمینی در استان، بر لزوم حمایتهای دولتی و توسعه زیرساختها، اجرای طرحهای تضمین خرید محصول برای ایجاد امنیت خاطر مالی و فراهم کردن زمینه برای صادرات سیبزمینی تاکیددارند. برای مثال در سال ۱۳۹۲ خورشیدی بیش از ۲۰۰ هزار تن سیبزمینی از کشور صادر شد که سهم استان اصفهان از این میزان صادرات فقط ۵ هزار و ۳۰۲ تن بود. با توجه به اقبال جهانی از تولید و صادرات این محصول زراعی، شایسته است مسوولان جهاد کشاورزی استان برای تولید محصول بیشتر در زمان خشکسالی با استفاده از بذرهای اصلاحشده و شیوههای نوین آبیاری، نگهداشت محصول با استفاده از پرتودهی هستهای و رعایت اصول بستهبندی و برندینگ(ویژند)، شکلگیری خوشههای صادراتی محلی و بومی، شرایط صادرات و ارزآوری این محصول کشاورزی را فراهم کنند.
جای خالی صنایع تبدیلی
سیبزمینی نهتنها بهصورت خام در بازارهای جهانی عرضه میشود بلکه بخشی از تولیدات این حوزه نیز بهصورت سیبزمینیهای آماده یا کنسرو شده در قالب سیبزمینی سرخشده منجمد ارایه میشود. ارزش محمولههای جهانی سیبزمینیهای آماده یا کنسرو شده ازجمله سیبزمینی سرخکرده منجمد، ۱۷.۳ میلیارد دلار بوده که رشدی حدودا ۶۰درصدی را نسبت به سال ۲۰۲۰ نشان میدهد. اصفهان اما در آخرین زنجیره تولید دارای نقایصی است،
سرمایهگذاری در زمینه صنایع تبدیلی، امکان تبدیل محصولات خام به فرآوردههای ماندگار را فراهم میکند. این اقدام نهتنها ضایعات را کاهش میدهد؛ بلکه ارزشافزوده بیشتری ایجاد میکند.بیش از ۶۶۰ کارخانه صنعتی صنایع تبدیلی و غذایی در استان (زیرمجموعه کشاورزی و صنعت) با ظرفیت حدود هفت میلیون تُن جذب مواد اولیه در سال مشغول به کار هستند. توجه به توسعه صنایع تبدیلی در مناطق خاصی از استان، مانند غرب استان، میتواند به توسعه متوازن و بهرهگیری از پتانسیلهای محلی کمک کند. در زمینه کشاورزی تنها افزایش تولید ملاک نیست، بلکه باید با برنامهریزی درست از محصول تولیدشده به بهترین شکل ممکن استفاده کرد و با بهبود روشهای تبدیلی، بستهبندی و توزیع مواد غذایی، از هدر رفتن میلیونها تن محصول جلوگیری کرد.
بررسیهای برخی کارشناسان نشان میدهد باوجود امکانات بالقوه فراوان و تولید انواع محصولات کشاورزی در کشور به دلیل فقدان صنایع تبدیلی و تکمیلی کافی در بخش کشاورزی و همچنین صنایع بستهبندی و نگهداری مناسب و کافی و یکپارچه و مکانیزه نبودن اراضی کشاورزی و نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی در مناطق عمده تولید محصولات، مقدار زیادی از این تولیدات در اثر حملونقل و نگهداری طولانی و نامناسب ضایع میشود و از بین میرود. علاوه بر این صنایع تبدیلی با ایجاد ارزشافزوده، اشتغال و کاهش ضایعات، به توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی کمک میکنند. با فراوری محصولات کشاورزی و ایجاد تنوع در محصولات، امنیت غذایی تأمین میشود و وابستگی به واردات کاهش مییابد. ضمن اینکه صنایع تبدیلی پل ارتباطی بین بخش کشاورزی و صنعت هستند و موجب افزایش تعامل و همکاری بین این دو بخش میشوند. با فراوری محصولات کشاورزی و تولید محصولات باکیفیت و استاندارد، امکان صادرات این محصولات و کسب درآمد ارزی فراهم میشود.
هر چند سه واحد صنایع تبدیلی سیبزمینی در غرب اصفهان، سالانه ۷۲ هزار تن محصول سیبزمینی کشاورزان را جذب میکند اما نبود صنایع تبدیلی برای سیبزمینی در قطب تولید سیبزمینی اصفهان و کمبود انبار فنی و سردخانه موجب میشود کشاورزان محصول خود ارزان بفروشند. تمام مراحل تولید سیبزمینی از کاشت بذر تا برداشت، سردخانه و بستهبندی در فریدونشهر انجام میشود، بااینحال، فقدان حلقه پایانی این زنجیره یعنی کارخانه صنایع تبدیلی، به یک چالش جدی برای کشاورزان تبدیلشده است. شواهد نشان میدهد که ساختار کارخانه در شهر دامنه فریدن بهطور کامل تکمیلشده، اما مهمترین مانع پیش رو، تأمین مالی برای ورود و نصب خط تولید است که باید از خارج از کشور وارد شود.با راهاندازی کامل این کارخانه، زمینه اشتغال مستقیم برای ۲۰۰ نفر فراهم خواهد شد و نهتنها مشکل خامفروشی کشاورزان فریدن، بلکه مشکلات تولیدکنندگان سیبزمینی در غرب استان اصفهان و حتی استانهای همجوار نیز مرتفع خواهد شد.
