طرح هوشمندسازی کنتورها بر اساس برنامه هفتم توسعه بررسی شد؛
راهکار مصرف عادلانه
کارشناسان بر این باورند که هوشمندسازی کنتورها نهتنها به دقت در اندازهگیری مصرف کمک میکند، بلکه با ایجاد تمایز میان مشترکان خوشمصرف و پرمصرف میتواند رفتار مصرفکنندگان را تغییر دهد. در این بین، نبود هماهنگی میان دستگاههای مختلف و عدم ارائه اطلاعات شفاف درباره اثرات هوشمندسازی، میتواند موجب بیاعتمادی عمومی شود. برای تحقق اهداف این برنامه، نیاز به یک استراتژی جامع شامل بهبود زیرساختها، آموزش و فرهنگسازی و همچنین نظارت مستمر بر اجرای طرحها احساس میشود. تنها در این صورت میتوان به مدیریت پایدار منابع آب و برق امیدوار بود.
عقبماندگی از برنامه هفتم توسعه
آخرین آماری که عباس علیآبادی، وزیر نیرو، اعلام کرده بود این بود که تاکنون نزدیک به ۵میلیون کنتور هوشمند برق در کشور نصب شده است و این عدد تا پایان سال دو برابر میشود. به گفته وزیر نیرو، «در نصب کنتور هوشمند آب کمی عقب هستیم، زیرا این فناوری جدیدتر است. با این حال، انواع فناوریهای مربوط به مدیریت هوشمند آب اکنون بهصورت بومی در کشور تولید میشود و بهزودی امکان کنترل مصرف آب نیز با همان دقت و گستره بخش برق فراهم خواهد شد.» تعهد وزارت نیرو بر اساس گفته دفتر فنی، مهندسی و هوشمندسازی شبکه توزیع شرکت تولید، انتقال و توزیع نیروی برق (توانیر) نصب ۱۲میلیون کنتور برق تا سال آینده است. برآورد وزارت نیرو حاکی از آن است که اجرای این طرح ۳۰ همت ریالی و ۲۵۰میلیون دلار ارزی هزینه در برداشته باشد.
مصطفی رجبی مشهدی، مدیرعامل توانیر، هم در این زمینه اعلام کرده است: تا پایان ۱۴۰۵، ۱۲میلیون کنتور هوشمند نصب میکنیم؛ یعنی ماهانه یکمیلیون دستگاه. هدف این است که با کاهش ۱۵ تا ۲۰ درصدی بار مشترکان پرمصرف، دیگر نیازی به خاموشی و قطع عمومی برق نباشد. وی بزرگترین دستاورد این طرح را شکار ماینرهای غیرمجاز دانست و گفت: رشد ۱۰ درصدی مصرف برق در ساعات یک تا ۶ بامداد در ۱۰ استان، معادل ۲۰۰۰ مگاوات استخراج غیرقانونی رمزارز است؛ کنتورهای هوشمند این بار پنهان را شناسایی و محدود میکنند. در بخش آب نیز بر اساس آمار رسمی رئیس فراکسیون نظارت بر صنعت آب و برق مجلس، از ۳۵میلیون مشترک آب شرب، تنها ۲۵۰۷ کنتور هوشمند نصب شده است.
این آماری است که عبدالجلال ایری، سخنگوی کمیسیون عمران مجلس، اعلام کرده و گفته است: «باید همانطور که در بنزین سهمیه تمام شد کارت جریمه میشود، در آب هم همین کار را کرد؛ کنتور هوشمند اجازه میدهد فقط آب خانهها و چاههای پرمصرف محدود شود، نه کل شهر.» بر اساس برنامه هفتم توسعه، باید تا پایان سال نخست، نصب کنتورهای هوشمند به ۵۰ هزار دستگاه میرسید. اما اکنون در بخش برق ۵میلیون کنتور و در بخش آب ۲۵۰۷ کنتور نصب شده است. این در حالی است که در کشور حدود ۳۵میلیون و ۵۴۷ هزار مشترک آب و ۴۱میلیون و ۵۳۰ هزار مشترک برق وجود دارد.
عیسی بزرگزاده سخنگوی صنعت آب کشور هم در این زمینه اظهار کرده است: نصب کنتورهای هوشمند آب از تهران آغاز شده و کمکم به تمام شهرهای کشور خواهد رسید. به گفته سخنگوی صنعت آب؛ اولویت نصب کنتورهای هوشمند با بدمصرفها بوده و پاییز امسال نصب کنتورهای هوشمند برای مشترکان پرمصرف و بدمصرف آب در تهران در برنامه این وزارتخانه قرار دارد، اما اجرای این روش برای عموم مردم فعلا اجرا نخواهد شد.
حسین آقامحمدی، کارشناس حوزه برق و انرژی با تشریح ابعاد فنی و سیاستی طرح کنترل هوشمند مصرف برق و آب و ارتباط آن با اهداف برنامه هفتم توسعه، توضیح داد که این طرح اگرچه «ضروری و اجتنابناپذیر» است، اما بهتنهایی قادر نیست کشور را به نقطه مطلوب مدیریت مصرف و پایداری شبکه برساند. آقامحمدی به «دنیای اقتصاد» گفت: کنترل هوشمند برق و آب، طرح جدیدی نیست. ریشه آن به بیش از دو دهه قبل برمیگردد و در همان سالها باید اجرایی میشد اما به دلایل مختلف عقب افتاد. حالا برنامه هفتم توسعه هدفگذاری کرده که تا پایان دوره به پوشش حدود ۹۰ درصدی برسیم و ساختار مصرف را اصلاح کنیم. این طرح سه بخش اصلی دارد، ابتدا تعویض و نصب گسترده کنتورهای هوشمند که بهخودیخود پروژهای سنگین و هزینهبر است. دوم فرهنگسازی و اطلاعرسانی عمومی تا مردم بدانند سازوکار سه بازه کمباری، میانباری و پُرباری چیست یا در بخش آب چگونه صرفهجویی کنند تا به این ترتیب الگوی مصرف خود را تغییر دهند. سوم هم ارتباط طرح با سیاست قطع آب و خاموشیهاست؛ یعنی جایی که مدیریت پیک و ناترازی کشور تعیین میکند کدام مناطق و در چه زمانهایی با محدودیت مواجه شوند. بر این اساس اجرای موفق طرح، بدون تکمیل هر سه بخش، عملا ممکن نیست.
این کارشناس حوزه انرژی در پاسخ به این سوال که چرا با وجود هوشمند شدن نسبی کنتورها و مدیریت آن همچنان با کاهش فشار شدید آب و نوسان شدید بار در بخش برق مواجهیم، هم گفت: بهترین حالت مدیریت هوشمند در تمام سیستمهای انرژی، این است که توان خروجی تا حد امکان ثابت باشد. به عنوان مثال در بخش برق هر قدر نوسان بار بیشتر شود، استهلاک حرارتی و مکانیکی افزایش پیدا میکند و هزینه تولید بالا میرود. برخلاف بسیاری از کشورهای جهان، ایران به دلیل چند عامل با نوسانهای بزرگ مصرف مواجه است. دلیل آن هم نبود اتصال منطقهای و تبادل برق با کشورهای همسایه، نامتوازن بودن توزیع مصرفکنندگان، فعال نبودن بسیاری از صنایع در ۲۴ ساعت شبانهروز و وابستگی شدید مصرف به شرایط فصلی است. به عنوان مثال در دهه ۹۰، مثلا سال ۱۳۹۱، میانگین مصرف شبکه در خردادماه در زمان کمباری حدود ۳۰ هزار مگاوات بود، درحالیکه مصرف پیک به حدود ۴۲ هزار مگاوات میرسید. یعنی یک اختلاف ۱۲ هزار مگاواتی. این اختلاف برای شبکهای با تجهیزات محدود، شوک بسیار بزرگی است.
او سپس با اشاره به رفتار مصرف در سالهای اخیر توضیح داد: در سالهای اخیر به دلیل شدت خاموشیها، منحنی مصرف واقعی مخدوش شده و نمیتوان روند را دقیق سنجید. اما اگر همان روند ۱۰ سال قبل را ادامه میدادیم، پیک مصرف امسال باید به حدود ۸۴ تا ۸۵ هزار مگاوات میرسید. اما چون توان تولید نداریم، پیک واقعی روی حدود ۵۷ هزار مگاوات باقی ماند. همین تفاوت میان نیاز بالقوه و تولید ممکن، همان چیزی است که در ادبیات انرژی به آن ناترازی میگوییم.
تغییر رفتار مصرف کننده
آقامحمدی، با بیان اینکه هدف اصلی از هوشمندسازی، تغییر رفتار مصرفکننده است، افزود: کشورهای دیگر سالهاست بازههای کمباری و میانباری و پرباری را تعریف کردهاند. منطق ساده است؛ مردم باید عادت کنند مصرف خود را از ساعات پیک به ساعات کممصرف منتقل کنند. یا در بخش آب از همان الگوی منع مصرف در ساعات پیک و استفاده از تجهیزات زیرساختی کاهش فشار برخوردار شوند، همین جابهجایی کوچک به کاهش بار شبکه کمک جدی میکند. اگر چه اکنون در قبضهای برق و آب حتی جایزه کم مصرفی و کمباری نیز درج شده است. مثلا در بخش برق اگر مردم در ساعتهای کمباری مصرف داشته باشند، مبلغی از هزینه برق آنها کم میشود. اما مردم هنوز یا آن را نمیبینند، یا قیمت انرژی آنقدر برایشان سنگین نیست که بهدقت پیگیر الگوهای مصرف شوند. وقتی قبض ۱۵۰ هزار تومانی میشود ۳۵۰ هزار تومان، هنوز فشار آن بهاندازهای نیست که تغییر رفتار ایجاد کند. البته اصلاح قیمت انرژی شرط لازم است، اما کافی نیست. زیرا افزایش قیمت حاملهای انرژی اثرات جانبی اقتصادی دارد و باید با سیاستهای حمایتی، اطلاعرسانی عمومی و اصلاح تجهیزات پرمصرف همراه شود.
حسین آقامحمدی در پاسخ به این سوال که چرا با وجود اینکه مسوولان اعلام کرده بودند با کنتورهای هوشمند فقط آب و برق مشترکان پرمصرف قطع میشود، اینگونه نشد و چرا باز هم قطع آب و خاموشیها منطقهای بوده و حتی در حوزه برق مشاهده میشد برای خاموشی مناطق مختلف، نابرابری در توزیع وجود داشت، گفت: وقتی کشوری نمیتواند پیک مصرف را تامین کند، دستور خاموشی و قطع میدهد. اینکه کجا قطع شود، موضوعی مدیریتی و سیاستی است. در حالت ایدهآل، قطع انرژی باید عادلانه و برابر باشد، اما در عمل معمولا چنین نیست. به نظر میرسد وزارت نیرو بهدلایل مختلف، در توزیع قطع آب و خاموشیها از الگوی کاملا شفافی استفاده نکرد. چون بخشی از تهران مناطق حساس دارد؛ بیمارستانها، ادارات کلان، زیرساختهای حیاتی و... خاموشی این مناطق ممکن است تبعات اجتماعی و خدماتی جدی ایجاد کند. بنابراین در عمل خاموشی کمتری دریافت میکنند. در مقابل، برخی نقاط حاشیهای چه در تهران و چه در شهرستانها، خاموشیهای متعدد و بدون اطلاع قبلی داشتند.
وی افزود: حتی فراتر از این موضوع، در تابستان، جدول خاموشی منتشرشده فقط مربوط به محدوده تهران بود. اگر ساکن شهریار، اندیشه، رباطکریم یا شهریهای دیگر اطراف تهران بودید، جدول رسمی نداشتید. آنچه شخصا با اطمینان میگویم این است که شهرستانها و حاشیه تهران نسبت به مناطق مرکزی، خاموشیهای بیشتر و بیضابطهتری داشتند و مردم هم مرجع مشخصی برای اعتراض نداشتند. حتی در بخش آب نیز اگر چه عنوان میشد کاهش فشار، اما عملا اغلب خانوارها در ساعات طولانی با قطع آب مواجه بودند.
کیفیت پایین تجهیزات آب و برق کشور
آقامحمدی در پاسخ به این سوال که آیا کنترل لحظهای و قطع خودکار برق و آب میتواند با کنتورهای هوشمند انجام شود، گفت: بله، از نظر فنی امکانش وجود دارد. ما میتوانیم برای هر مشترک سقف مصرف تعریف کنیم و اگر از حد مجاز عبور کرد، سیستم بهطور خودکار اخطار بدهد و قطع کند. اما این ظرفیت هنوز اجرایی نشده است. چون جامعه ما برای چنین شوکی آماده نیست. اگر در شرایط فعلی بدون اطلاعرسانی کافی، ناگهان بهمحض مصرف اضافه، برق مشترک قطع شود، تبعات اجتماعی دارد. بنابراین فعلا فقط بخش رصد و ثبت مصرف اجرا شده، اما ابزار بازدارنده عملیاتی نشده است. البته هوشمند بودن کنتور فقط برای قطع برق و آب نیست. همین الان کنتور برق هوشمند مصرف کمباری را ثبت میکند و مبنای جایزه قرار میدهد. همچنین میتواند نشان دهد مشترک از محدوده تعریفشده خارج شده یا خیر. بخش نرمافزاری کاملا فعال است، فقط قسمت اجرایی قطع مصرف در مرحله احتیاط قرار دارد.
آقامحمدی با اشاره به آمار کلان انرژی در کشور گفت: مصرف برق، گاز، آب، بنزین و گازوئیل در کشور ما حدود سه برابر نرم جهانی است. درحالیکه منابع ما معمولا کمتر از متوسط جهان است. مثلا آبی که در دسترس داریم یکسوم متوسط جهانی است اما مصرف ما سه برابر آن است. بخشی از این مصرف بالا ناشی از کیفیت پایین تجهیزات است. از کولرهای گازی گرفته تا الکتروموتورهای صنعتی و خودروهایی که با مصرف ۱۱ لیتر حرکت میکنند.
تناقض میان الزامات برنامه هفتم و توان واقعی اجرایی
این کارشناس حوزه انرژی در پاسخ به این سوال که آیا طرح فعلی قادر است کشور را به اهداف برنامه هفتم توسعه برساند، گفت: در این برنامه تاکید شده که کشور باید به مدیریت هوشمند انرژی برسد و مسوولیت حقوقی آن هم مشخص شده است. اما اجرای سیاست، فقط نوشتن قانون نیست. اجرای واقعی وابسته به شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی زمان اجراست. همین بحث بنزین را ببینید. اعلام شد بنزین آزاد ۵هزار تومان است، اما اعمال آن با احتیاط جدی قرار است انجام شود تا نارضایتی اجتماعی ایجاد نشود. در موضوع کنترل هوشمند برق هم همین است. اگر مردم هنوز آمادگی فرهنگی ندارند، یا زیرساخت کامل نیست، نمیشود از فردا سقف مصرف گذاشت و بلافاصله جریمه یا قطع کرد.
وی درباره نصب ماهانه یکمیلیون کنتور از سوی وزارت نیرو که اعلام شده است، توضیح داد: الان حدود ۳۸میلیون مشترک برق در کشور وجود دارد. البته اوایل دهه ۸۰ تعداد مشترکها حدود ۲۰ تا ۲۴میلیون بود. طبیعی است که تعویض همه این کنتورها یکشبه ممکن نیست. برخی مناطق مقاومت میکنند، برخی جاها هزینه بالاست، برخی نقاط شبکه قدیمی است و نیاز به بهروزرسانی دارد. اگر در منطقهای کنتور هوشمند نصب شود اما منطقه کنار آن هنوز کنتور قدیمی داشته باشد، طبیعی است مردمی که برقشان قطع شده ببینند همسایه یا شهرستان دیگر قطع نمیشود اعتراض کنند. بنابراین دولت ترجیح میدهد نصب را تا حد ممکن یکپارچهتر انجام دهد.
آقامحمدی در انتها تاکید کرد: طرح کنترل هوشمند با نصب کنتور هوشمند حتما باید اجرا شود؛ دیر هم شده است. اما اگر بخشهای دیگر مدیریت انرژی اصلاح نشود از اصلاح قیمت گرفته تا استانداردسازی تجهیزات، توسعه نیروگاهها، فرهنگسازی، شفافسازی خاموشیها و ارتقای صنعت این طرح بهتنهایی ما را به اهداف برنامه هفتم نمیرساند. واقعیت این است که کشور رفتار مصرفی مناسب شبکه برق ندارد. ما نوسان بار زیادی داریم و این برای نیروگاهها بسیار پرهزینه و فرسایشی است. کنتور هوشمند میتواند بخشی از این مشکل را حل کند، اما فقط در صورتی که همه بخشهای دیگر نیز فعال شوند.
